- Adım
- Öznur
- Cihaz
- iPhone 11
- Katılım
- 13 Haz 2018
- Konular
- 1,107
- Mesajlar
- 5,271
- Çözümler
- 14
- Tepkime puanı
- 4,605
- Puanları
- 3,064
- Yaş
- 39
- Konum
- Türkiye
Retorik ve Poetika’nın birbirine koşut çizgilerde ilerleyen ya da birbirini tamamlayan yapıtlar olduğu pek düşünülemez. Ele alındıkları düşünce tarzına bağlı olarak karşılıklı ilişkiler içinde olabilirler de olmayabilirler de. Aristoteles kendisinden sonra gelen kuşaklar boyuncaher iki alanda da bir yetke olacaktı; adı ve saygınlığı iki konuyu bir arada götürmekte rol oynayacaktı. Bunun bir nedeni şiirin Retorik’te tanımlayıcı betimleyici bir gereç kaynağı olarak Aristoteles’in işine yarıyor olmasıdır – onun tragedya konuşmalarından bu kadar çok sayıda eşsiz kanıt çıkarmış olması dikkat çekicidir. Yine de başlangıçta hitabet ile şiir arasındaki koşutluklara değil retorik ve diyalektik kanıtlama arasındaki koşutluklara ilgi duyuyordu. Poetika’yı oluştururken amacı üstün yazınsal örnekler için standartlar oluşturmaktı; Retorik’te ise böyle bir iddiası yoktur. Doğru Lysias’ın Demosthenes’in söylevleri Homeros Sophokles ve Platon ile aynı düzeyde sayılmasa bile Yunan yazınının herkesçe kabul edilen başyapıtları arasında yer alır; Aristoteles’in zamanında bile bunlar “okunur”du. Burke’ün ve Fransız ihtilalinin hatiplerinin konuşmalarının Cobden ve Bright Webster ve Lincoln Gladstone ve Churchill’in belagatlerinin kendi ülkelerinin yazınında bir yerleri olduğu savı da doğrudur. Ama bunun öyle saygın bir sav olup olmadığı sorunu bir yana konuşmacının kendisinin her şeyden önce kendisini dinleyen çağdaşlarıyla ilgilendiğini rahatça anlayan kimselerin hayranlığını kazanmak için yazılmış değil de özgül ve pratik bir amaç için tasarlanmış bir dinleyici kitlesi önünde yapılmış bir şeyi tanıtlayacağı bir şeye inandıracağı düşünülmüş bir konuşmayı canlandırıyor gözünde. Eşyanın tabiatı içinde bundan başka türlüsü de olamazdı.
Ama konuşmanın ve şiirin birtakım ortak özellikler taşıması da eşyanın tabiatındandır. Aristoteles’in er ya da geç bunların farkına varacağı kesindi. Poetika’da tamamlanmış yapıtın bazı yönlerini diğerlerinden ayırırken bunların ancak küçük bir yoruma gereksinimi olduğunun farkına varır çünkü bunların bütünüyle tartışılması Retorik’in bazı bölümlerinin tekrarlanması anlamına gelecekti (bu bölümlerim önce yazılmış olup olmadıkları o kadar önemli değil: aslında Poetika’nın mı yoksa Retorik’in mi ilk yapıt olduğu sorunu neredeyse anlamsız bir şeydir çünkü her ikisi de yıllar içinde ortaya çıkmış ve gelişmiştir). Düşünce tragedyanın “niteleyici parçaları”ndan biridir ve “retoriksel” poetik düşüncenin Euripides’in zamanından beri nasıl oluştuğunu anımsamak önemlidir. Güneşin altında tartışılmayan bir şey yoktur; öyle çok sayıda kanıtlar ve karşı-kanıtlar vardır ki dikkatle hazırlanmış konuşmalara dağılmış büyük ve küçük ağırlıkta düşüncelerin çoğu kez ilgiyi oyunun merkezindeki düşünceden saptırması kaçınılmaz olmaktadır. Bu noktada Aristoteles önceliği retoriğe tanımakla şiirin kendisinin ardından gitmiş oluyor. Hem (konuşmalarda) coşkuları uyandırmak hem de (olay dizisinde) bunları betimlemek için kendi Retorik’ine başvurmakla bir adım ileri atmış oluyor. Ama aynı zamanda tarih de onu onaylamaktadır; çünkü hatipler şairler filozoflarpolitik düşünürler ve “insanın doğası” üzerine çalışanlar Retorik’in İkinci Kitabındaki tutkular üzerine olan bölümlere yüzlerce yıl hep aynı şekilde konunun klasik ele alınışı olarak bakmıştır.
Bir başka ilgi çakışması alanı biçemdir; Aristoteles’in ilk hatiplerin şairlerin başarılarının kullandıkları dilin güzelliğine ve inceliğine ne derece bağlı olduğunu fark ettikleri için şiirsel ifadeyi etkilediklerine değgin kurnaz gözleminde bir hakikat zerreciğinden daha fazla bir şey vardır. Aristoteles Poetika’da biraz taslak halindeki biçem tartışmasında bırakılan boşlukların Retorik’te sunulan daha ayrıntılı çözümlemeye başvurularak doldurulması gerektiğini açıkça söylemiyor. Ne de Poetika’da karakter üzerinde dururken yaşlıların ve gençlerin zenginlerin ve yoksulların ayırıcı karakter çizgileriyle ilgili -aynı zamanda sevgi dolu ve tarafsız etkileyici olduğu kadar eksiksiz- kısa tanımlamalar veren öteki yapıtı anımsatıyor bize. Bununla birlikte kendinden sonra gelen kuşaklar bir anımsatıcıya gereksinme duymadı: yüzlerce yıl şiirsel ifade tartışmalarına
Aristoteles’in Retorik’te kurmuş olduğu iyi ve kötü biçem ölçütleri egemen olmuştur; karakter taslaklarına gelince bunları Horatius’ta bileRetorik’ten Poetika’ya tümüyle aktarılmış olarak buluyoruz. Ayrıca bu örneklerde olanlar başkalarında da olmuştur; daha sonra şiir üzerine yazan yazarlar Retorik’i Aristoteles’in Poetika’sının temelleri üzerinde sapasağlam durmakla birlikte diğer kısımlarında birçok dolguya gereksinim olan kendi yapıları için taş sağlayan bir ocak olarak kullanmışlardır.
Yine de Aristoteles ile Aristotelesçi gelenek arasında bir ayrım yapmamız zaten kendisinin de iki konuyu birbirinden tamamen farklı çizgiler üzerinde kurduğunu görmemiz gerekmektedir. Retorik ve şiir Aristoteles’in kafasında ilişkili idiyse bu bizim şiirin eski saygınlığına kavuşturulmasından söz ederken dokunduğumuz nedenden dolayı olabilirdi. İnsan etkinliğinin amaçları yükseğe -felsefeyle yarışacak kadar yükseğe- çıkarılmış iki biçimden söz ediyoruz burada. Retoriğin mümkünse eski saygınlığına kavuşturulması gereksinimi şiirinkinden daha da büyüktü; Aristoteles de bu incelemesinde bu konuyu gerçekten yeniden biçimlendiriyor ve felsefi olarak saygın bir konuma kavuşturuyor. Ve Aristoteles Poetika’da şiirin şeylerin düzeninde insanın yeri ve durumu hakkındaki hakikati açıklama savını nasıl önemli bulmuyorsaonun Retorik’i de retorik hocalarının çok yönlü bir eğitim sağlama ve en yüksek tipten insan biçimlendirme gibi aldatmacalarını önemsemiyor. Ne retorik ne de şiir felsefeye bir seçenek olarak kabul edilemezdi artık; ama biri olduğu kadar diğer ide felsefi kuralları ve koyutları kabul ettiği ya da onlara uyduğu ölçüde alçakgönüllü bir yer tutabilir ve değerli bir şeyler başarabilirdi.
Felsefe bir süre retorikle herhangi bir alışverişi kabul etmemişti. Platon retoriği -"bu inandırma ustası”nı- onu uygulayanlar hakikat bilgisine ya da saygısına sahip olmaksızın inandırma yollarını aradıkları için reddetmişti. Kendi üstünlüğünü kurmaya çalışırken kalabalığın hoşuna gitmeyi amaçlayan hatip iktidar arzusunun kölesidir ve tamamen sahte değerler düzeni içinde iş görür. Eğer şiir ideal devletten kovulmuşsa retorik de bu sürgünden payını almalıdır; aslında onun durumu daha da kötüdür. Bununla birlikte ta başlangıçtan beri -retorikte bu daha az açıklıkta kavranabilir gibiyse de- her ikisinin de iyi davranış göstermeleri halinde eski durumlarını kazanabileceklerinin belirtileri de vardır. Reformu gerektirir bu ve felsefenin kendisi bu konuda yolu açacak demektir. Bir kinik felsefenin bunu yapabilmesi için kendisinin reforma gereksinimi olduğu yorumunu yapabilir; ne olursa olsun temelini değilse bile alanını mutlaka genişletmesi gerekecekti; hoşgörüyü tanımayan katılığını gevşetmesi ve biçimler ülkesinden dünyanın gerçeklerine inme yolunu bulması gerekecekti. Böyle bir gelişme Platon’un daha sonraki felsefesinde gerçekten görülür; retoriği ve onun temsil ettiği şeyi toptan suçlayan Gorgias’tan -çok daha genç bir diyalog olan- Phaidros’a gelen okuyucu sıradan retorik uygulamalarının bir başka suçlamasıyla gerçek felsefi retorik için ayrıntılı bir tasarıyı yan yana görünce şaşıracaktır. Bunun nedenini açıklayan yeni düşünce Platon’un “ruhların biçimleri”ni tanımasıdır. Daha az felsefi bir dille bunlara kişilik tipleri diyebiliriz. Her ruh “şekli”nde ruhun farklı bir parçası egemendir bu da bazı kişilerin bir coşkunun diğerlerininse başka bir coşkunun etkisi altında olması demektir. Platon’un felsefesi ve diyalektiği bu coşkusal arzularla ilgilenme tenezzülünü göstermezdi; bunlarinsana akıllı bir varlık olarak yönelir. İşte retoriğin felsefenin işini tamamlayarak ona değerli bir yardımda bulunacağı yer burasıdır. Eğer ruhun farklı “biçimleri”ni inceliyorsa (ve bunları bireylerde tanıma noktasına geliyorsa) felsefi kanıtın farklı türden insanlara nasıl uydurulacağını bilmesi de gerekecektir. Çünkü gerçekten de bu haliyle kanıt işlem yöntemi ve hakikate doğru gidiş yolu -dinleyiciye bakmaksızın- ancak bir tek şey olabilir. Bu temel noktada retoriğin felsefeden sapmasına izin verilmez.
Platon’un burada zihninde canlandırdığı türden retorik ancak kendi okulunun bir üyesi tarafından ortaya çıkarılabilirdi. Bu görevi yüklenenAristoteles oldu. Elimizdeki eskil tanıklığın gösterdiğine göre onun retorik üzerine ilk dersleri -bizim kitabımıza da alınmış olan kısımlar- Platon’un yaşadığı sırada verilmişti yani Aristoteles kendini hâlâ Akademinin bir üyesi saydığı sırada. Bu kurs profesyonel konuşma hocalarına bir meydan okumaydı; daha özel olarak da retorik sanatını hem daha esnek hem de ayrıntılı hale getirmiş olan ve retorik eğitimine liberal eğitimin eşanlamlısı olarak aynı zamanda görkemli politik kariyere bir giriş belgesi olarak bakan Atina okulunun ünlü lideri İsokrates’in yüzüne çarpılmış bir eldivendi. Aristoteles’in Retorik’inin açılış bölümü bu ilk kurslara kadar gidiyor olmalı: orada hemen günün geçerli sistemlerine karşı bir saldırıya girişir onların bir tartışma öğretisi yaratmamış olmalarını ve bütün dikkatlerini coşkusal çekicilik üzerine toplamalarını kınar: Modaya uygun -belki de çoğu kez başarılı oyunlara hilelere karşı Platon’un bir methiye sanatı ya da ne pahasına olursa olsun “inandırma ustası” olarak retoriğe karşı polemiğinden aynı aşağılamayı hoşgörüyü gösterir.
O zaman Aristoteles’in felsefi retoriğinin profesyonel okullarda öğretilen inandırma ve başarı sanatına üstünlüğü nerededir? Onun sistemini daha felsefi daha bilimsel ve daha eksiksiz yapan şey nedir? Coşkularla ilgili bölümlere dönüp bakarsak Aristoteles’in uygulamadaki önemli serbestliğine karşın Platon’un isteğini yerine getirdiğini görebiliriz. Ruhların Biçimlerini ayırt etmez (kendi tasarımında pek anlamı olmayacaktı bunun); bunun yerine her coşkuyu incelerken her şeyden önce bu coşkunun hangi koşullar altında uyanabileceğini ne tür kişilerin buna uygun olduğunu gösteren kesin ve dikkatle seçilmiş sözcüklerle dile getirilen bir tanımla başlar. Bu coşkuların oluşmasıyla ilgili daha özgül ifadeler bir tür ilk ilke ya da temel öncül olarak iş gören başlangıçtaki bu tanımdan çıkarılır. İyi bir bilimsel yöntemdir bu; böyle bir bilgiyle donanan konuşmacı belli bir durumu değerlendirebilecek ve hangi tutkunun uyandırılabileceğine karar verebilecektir. (Daha önceki retorik hocaları ise öğrencilerine şöyle diyordu: “Eğer sizi dinleyenlerde acıma uyandırmak istiyorsanız bu amaçla benim hazırlamış olduğum ve burada ezberlemeniz için size aktaracağım hazır cümlelerden seçebilir ya da bazılarını birleştirebilirsiniz.”)
Bundan daha felsefi olanı yeni retoriksel kanıt öğretisidir. Aristoteles’ten önce hiç kimse bu öğretiyi tasımlara dayandırmayı aklından geçirmemiştir çok basit bir nedenden dolayı: tasım henüz bulunmamıştı çünkü. Aristoteles’in bile onu bulabilmesi bu demek Platoncu Formlar arasında bulduğu ilişkilerden geliştirebilmesi için zaman geçmesi gerekti. Önceleri Yunanca “tasım” [syllogism-Ç.N.] sözcüğü kabaca hiç de teknik olmayan bir anlamda kullanılıyordu: (“olguları kanıtla bir araya getirme”) anlamında. Aristoteles’le birlikte sözcük yavaş yavaş çok teknik bir anlam kazanır; yine de Retorik’te günün birinde açıklayacağı tasımsal usavurmanın geçerli üç formundan habersiz olarak retoriksel kanıt ile tasım arasındaki koşutluğun üzerinde durur sık sık. Örnekse İkinci Kitabın sonunda o kadar önem kazanan “sıradan sözler”den çıkarılan kanıtlar tasım şekillerine ve onların geçerliliğini sağlayan mantıksal anlayışlara değgin bir bilgiyi hiç de gerektirmemektedir. Sıradan kanıtlardan herhangi birini örneğin “eğer tanrılar bile her şeyi bilmiyorsa insanlar haydi haydi bilemez”i alalım. Burada ne büyük ne küçük bir önerme ne de bu terimler arasındaki alışılmış ilişkiye benzer bir yapı vardır. Emin olmak için “babasını döven komşusunu da döver” büyük önermesi verilip buna “X komşusunu döver” sonucunda bir araya getirilerek Aristoteles’in aynı sıradan söz için verdiği bir başka betimleme kolaylıkla bir alışılmış tasım şekline getirilebilirdi -ama bu noktada Aristoteles’in aklında olan şey bu değildir. Aristoteles tasım şekilleri konusunda o büyük buluşunu yaptıktan sonra öğrencilerinden bazıları sıradan kanıtları bu şekillere “ayrıştırmak”la uğraşmaya başladı. Bunların girişimleri ustanın onayını da almış olabilir; ama o Retorik’in sıradan kanıtlarını teknik bakımdan doğru tasımlara yeniden şekillendirme gereksinimini hiçbir zaman duymadı. Bu “sıradan sözlerin” yardımıyla inanılır akla uygun kanıtlar oluşturulması ve retorisyenin usavuruşunun bunlara uydurularak yöntem ve yapı kazanması yeterlidir. Aristoteles ara sıra eski bir hocanın “tüm sistemi”nin kendi sıradan sözlerinin birine denk düştüğüne işaret ediyorsa da altta yatan düşünceyi -biçimsel ilke ya da buna verilebilecek başka bir ad- soyutlanıp ortaya çıkarmış olma onuruna sahip çıkabilir. Ondan öncekilerin yaptığı öğrencilerine en azından Aristoteles’in önerdiği gibi –hepsi de aynı tipten- çok sayıda kanıt vermekti ama bunları soyutlama ya da bu tipi formüle etme gücünü göstermiyorlardı. Pratik ayrıntılar üzerine çıkmayı beceremeyen kaba retorisyenle birçok kişisel örneğe biçim ve ilke aramayı Platon’un okulundan öğrenmiş felsefi eğitimi olan bir insan arasındaki fark burada yatmaktadır.
Aristoteles’in bazı geleneksel “delil” türlerini incelediği ve her birini kendi tasımlarıyla karşılaştırarak geçerliliğini araştırdığı öteki bölümlerde durum bundan farklıdır. Burada tam olgunlaşmış tasım şekilleri kuramı gereklidir. “Bir insanın ateşi olması onun hasta olduğunun belirtisidir” geçerli bir kanıttır çünkü ilk şekilde “ateşi olan biri hastadır” büyük önermesi “X’in ateşi var” küçük önermesi ve “X hastadır” sonucu ile doğru bir tasım şekline sokulabilir. Öte yandan “Sokrates dürüsttür” ve “Sokrates akıllıdır” gibi iki öncülden akıllı insanlar dürüsttür sonucuna varmak inandırıcı olmayacaktır çünkü bir tasım kuramı özne olarak aynı terime -bu örnekte Sokrates- sahip iki olumlu öncülün doğru bir sonuç içinde birleştirilemeyeceğini gösteriyor.
Yine öteki bölümlerde de her biri bir tür konuşmada egemen olan üç temel değer: amaca uygunluk (yararlılık iyilik) soyluluk (ya da güzellik) ve adalet üzerine ilk öncüller sıralanıyor çünkü politik söylevci öğütlediği eylem gidişinin amaca uygun olduğunu kanıtlamakmethiyeci övmek istediği herhangi bir şeyin soyluluğunu adli konuşmacıysa belli bir eylemin gidişinin haklılığını (ya da haksızlığını) kabul ettirmek zorundadır. Örneğin politik söylevci barış yandaşı ve savaş düşmanı olarak konuşuyorsa “iyi sırf kendisi adına seçilen şeydir” öncülü ile başlayıp barışıp sırf kendi adına seçildiğini (oysa savaşın olsa olsa onun sonucu ortaya çıkacak iktidar ya da gelir gibi şeyler yüzünden seçildiğini) göstererek devam edebilir. Bu şekilde barışın iyi olduğunu kabul ettirebilir. Ya da daha gerçekçi bir kanıt kullanmayı yeğlerse “iyi zıttı düşmana uygun düşen şeydir” gibi bir öncül seçebilir daha önceki durumda savaşın karşı taraf için bir nimet bir iyilik olacağı düşüncesini açıklayabilir. Aristoteles bu öncülleri kanıtlama biliminin “ilk ilkeleri”yle karşılaştırır. Kastettiği şey bir matematikçinindiyelim bir eşkenar üçgenin açıları üzerine bir önerme ile başlayıp söz konusu olduğunu göstermekle devam etmesidir. Aristoteles’e görebarış lehine ortaya kanıtlar koyan konuşmacı temelde matematikçiyle aynı yolu izler.
Ama bir mecliste ya da bir jüri önünde bir konuşmacının böyle kesin ve mantıklı bir biçimde ilerlemesi gerçekten zorunlu mudur? Aristoteles bunu ileri sürmez. Kanıtların mantıksal yapısına derinden ilgi duymasına karşın Retorik’inde yine de biçimsel mantık üzerine incelemesinde yanlış ve etkisiz diye nitelediği usavurma tarzlarına izin verir. Hatibin bilgiç bir tavırla kurama uyarak yani önce bir öncülü daha sonra ötekini bildirip bundan sonra da ciddi ciddi sonuca doğru ilerleyerek dinleyicisini sıkmasını da istemez. Bir kanıtın sunuluşu onun mantıksal formunun göz önüne serilmesini gerektirmez. Aristoteles’in öncülleri o kadar özen ve dikkatle topladığı bölümler bile sonunda yalnızcahatibin olgularını şekillendirmesine ve düzenlemesine şu ya da bu şekilde yardım edebilecek genel olarak faydalı düşüncelerin bir bir sayımı [envanteri – Ç.N.] gibi bir iş görebilir. Bu da bir tasımın bir parçası olarak öncülün ilk anlamının gözden kaybolması demektir.
Aristoteles bu türlü kullanışlı öncülleri aramaktan usanmayan biri olmalıydı. Ana değerlerle -iyi güzel ve haklı- ilgili olanların yanında başka öncül takımları da sağlar: bunlarla bir şeyin olanaklı olduğu olmuş olduğu ya da olabileceği iyi ve uygun iki eylem seyrinden birinin daha iyi olduğu iki suçtan birinin ötekinden daha kötü olduğu kanıtlanabilir. Aynı zamanda her biri uygun biçimde tanımlanmış iyi ya da uygun olan bir özel şeyler listesi çıkarır; bir politik hatibin iyi bilmesi gereken ana konuları sıralar; suçların türlerine nedenlerine koşullarına girer. Gerçekten de adli hitabet alanında eksik bir şey bırakmama arzusu sınır tanımaz. Adaletsizlik yapabilecek ya da adaletsizlikten etkilenebilecek kimselerin tam bir listesini yapmakla kalmaz: aynı zamanda yasa ve hakkaniyet üzerine konuşur; suça dürtü sorununa geldiğindeyse insani eylemlerin nedenlerinin tam bir araştırmasında herhangi bir noksanlığın olmasına dayanamaz. Toplam yedi neden vardır ve liste dış zorunluluk rastlantı karakter alışkanlık tahmin ve tepi [impulse – Ç.N.] gibi birbirinden farklı maddeleri içerir. Ama bu liste yine de tüm ilgili nedenler konusunu kapsamaya yetmeyebilir; ek etmenlerin dikkate alınması gerekebilir. Aristoteles insani eylemler kalıbına nasıl yansıdıklarını anlamak için gençlikle yaşlılık arasındaki farklılıkları ekonomik durum farklılıklarını incelemenin yardımcı olup olamayacağını düşünür. Fakat neyse ki bu konular incelemenin bir başka kısmında (“konuşmacının karakteri” başlığı altında) ele alınır; nedenler üzerine olan bölümün bunlarla karıştırılmasına gerek yoktur. Ama böyle olsa bile insani eylemlerin daha başka bir nedeni ele alınıp en ayrıntılı bir biçimde gözden geçirilmeden bir sona ulaşamaz. Bu güdülenim [motivation – Ç.N.] zevktir. Aristoteles’in zevkin nedenlerini ve amaçlarını açıklamasıysa nerdeyse kendi başına bir tezdir; en geniş imgelemin mahkemelerdeki davalarla ilgili olarak düşünebileceği şeyin bile çok ötesine uzanır.
Filozof tanımlama ayırt etme kanıtlama genelleştirme tartışma ve sonuç çıkarma işini yaparak hemen hemen her yerde iş başındadır. Ama yine de filozofun insan doğası konusunda gözünden hiçbir şey kaçmaz; hayatı -genellikle hayatı ve özellikle Yunan hayatını- bilir. Gerçekten de okuyucu çoğu kez yöntemlerinden ayrı olarak bu bölümlerin içeriği konusunda Aristoteles’in ne pahasına olursa olsun gerçek ahlaki değerleri yüceltmeye kararlı ve pratik gereklere karşı soylu bir kayıtsızlık gösteren bir filozof olarak mı konuşuyor yoksa gözü pratik durumda bazan küçük ama diğer zamanlarda oldukça büyük ödünlerde bulunan bir kişi midir diye merak ediyor. Çünkü çeşitli bölümler bu yönden önemli farklılıklar gösteriyor; Retorik tanımlanmak için yazılmış bir “kitap” değil de daha çok Aristoteles’in bir iki kez değil birçok kez kullanmış olduğu ve devamlı gözden geçirip değiştirdiği bir profesörün ders notları gibi bir şey olduğu için tutumlardaki bu farlılıkların onun konuya yaklaşımındaki daha derin değişiklikleri yansıttığı akla daha yakın geliyor. Genel olarak düşünülürse pratik düşüncelere -“şeyleri olduğu gibi” almaya- karşı yakınlığının gençliğindeki spekülatif ve idealist eğilimini aştığı geride bıraktığı ve Platon’la arasındaki mesafenin büyüdüğü ölçüde arttığı bir gerçektir; ama yine de bu yol gösterici düşünceyi yapıtın tek tek bölümlerine uygularken çok dikkatli bulunmak gerekir. İki gözlem okuyucunun davranıştaki ve yönelimdeki bu farklılıklara karşı duygularını bileyebilir. Birinci Kitabın beşinci bölümünde ileri sürülen hayatın iyilikleri felsefi etikle popüler değerler arasında ortada bir yer tutuyor; burada sokaktaki adama ağırlık verilirken (bu bölümler ortalama bir Yunanlının “hayat görüşü” hakkında Ethika’daki buna eş düşen bölümlerden çok daha fazla şey öğretiyor); bunların politik meclisteki bir konuşmacı için öğrenilmesi yararlı “iyilikler” olmadığı da aşikârdır. Açıkça görülüyor ki burada konuşan filozofun kendisidir: doğru o yüce yerinden biraz aşağı inmiştir ama yine de gerçek iyilikler hakkında bizi aydınlatmaya büyük önem vermektedir. Dikkat edilmesi gereken öteki nokta yapıtın aynı bölümünde “iyi” ile “uygun” arasında garip bir kararsızlık olduğudur. Aristoteles gerçekten bunlardan hangisini politik hatibin çabalarını yöneltmesi gereken hedef olarak ileri sürmek istiyor? Eğer Aristoteles bir filozof olarak yazıyor olsaydı yanıt vermede bir kuşku duyulmazdı: kuramcı etikçi Platoncu için “iyi” bütün insani eylemin normu ve amacıdır; politikacıların daha az yüce görüşlerini değişikliğe uğratmak için bundan daha güzel bir fırsat bulabilir miydi? Çünkü Aristoteles’in zamanındaki politikacıların ve karar organlarının “iyi”den çok uygun terimiyle düşünecek kadar gerçekçi olduklarından da kuşku duyulmaz. Aristoteles bir yolunu bulup durumu idare ediyor; burada “iyi” ile ilgileniyor şurada “uygun”la zaman zaman da bu iki kavramı gerçekten birbirinin aynı olarak ele alıyor – şaşılacak ama bu yapıtın birden fazla bölümü için de karakteristik bir davranış bu öteki incelemeleri üzerinde çalışanlar için bütünüyle anlaşılamayan bir şey.
Filozof tanımlama ayırt etme kanıtlama genelleştirme tartışma ve sonuç çıkarma işini yaparak hemen hemen her yerde iş başındadır. Ama yine de filozofun insan doğası konusunda gözünden hiçbir şey kaçmaz; hayatı -genellikle hayatı ve özellikle Yunan hayatını- bilir. Gerçekten de okuyucu çoğu kez yöntemlerinden ayrı olarak bu bölümlerin içeriği konusunda Aristoteles’in ne pahasına olursa olsun gerçek ahlaki değerleri yüceltmeye kararlı ve pratik gereklere karşı soylu bir kayıtsızlık gösteren bir filozof olarak mı konuşuyor yoksa gözü pratik durumda bazan küçük ama diğer zamanlarda oldukça büyük ödünlerde bulunan bir kişi midir diye merak ediyor. Çünkü çeşitli bölümler bu yönden önemli farklılıklar gösteriyor; Retorik tanımlanmak için yazılmış bir “kitap” değil de daha çok Aristoteles’in bir iki kez değil birçok kez kullanmış olduğu ve devamlı gözden geçirip değiştirdiği bir profesörün ders notları gibi bir şey olduğu için tutumlardaki bu farlılıkların onun konuya yaklaşımındaki daha derin değişiklikleri yansıttığı akla daha yakın geliyor. Genel olarak düşünülürse pratik düşüncelere -“şeyleri olduğu gibi” almaya- karşı yakınlığının gençliğindeki spekülatif ve idealist eğilimini aştığı geride bıraktığı ve Platon’la arasındaki mesafenin büyüdüğü ölçüde arttığı bir gerçektir; ama yine de bu yol gösterici düşünceyi yapıtın tek tek bölümlerine uygularken çok dikkatli bulunmak gerekir. İki gözlem okuyucunun davranıştaki ve yönelimdeki bu farklılıklara karşı duygularını bileyebilir. Birinci Kitabın beşinci bölümünde ileri sürülen hayatın iyilikleri felsefi etikle popüler değerler arasında ortada bir yer tutuyor; burada sokaktaki adama ağırlık verilirken (bu bölümler ortalama bir Yunanlının “hayat görüşü” hakkında Ethika’daki buna eş düşen bölümlerden çok daha fazla şey öğretiyor); bunların politik meclisteki bir konuşmacı için öğrenilmesi yararlı “iyilikler” olmadığı da aşikârdır. Açıkça görülüyor ki burada konuşan filozofun kendisidir: doğru o yüce yerinden biraz aşağı inmiştir ama yine de gerçek iyilikler hakkında bizi aydınlatmaya büyük önem vermektedir. Dikkat edilmesi gereken öteki nokta yapıtın aynı bölümünde “iyi” ile “uygun” arasında garip bir kararsızlık olduğudur. Aristoteles gerçekten bunlardan hangisini politik hatibin çabalarını yöneltmesi gereken hedef olarak ileri sürmek istiyor? Eğer Aristoteles bir filozof olarak yazıyor olsaydı yanıt vermede bir kuşku duyulmazdı: kuramcı etikçi Platoncu için “iyi” bütün insani eylemin normu ve amacıdır; politikacıların daha az yüce görüşlerini değişikliğe uğratmak için bundan daha güzel bir fırsat bulabilir miydi? Çünkü Aristoteles’in zamanındaki politikacıların ve karar organlarının “iyi”den çok uygun terimiyle düşünecek kadar gerçekçi olduklarından da kuşku duyulmaz. Aristoteles bir yolunu bulup durumu idare ediyor; burada “iyi” ile ilgileniyor şurada “uygun”la zaman zaman da bu iki kavramı gerçekten birbirinin aynı olarak ele alıyor – şaşılacak ama bu yapıtın birden fazla bölümü için de karakteristik bir davranış bu öteki incelemeleri üzerinde çalışanlar için bütünüyle anlaşılamayan bir şey.
Hiç kuşkusuz Retorik’te felsefenin izinin hafif olduğu yerler var – gerçekten o kadar hafif ki insan hiç hissetmiyor. Aristoteles’in zamanına kadar çok az deneyimli bir hatip bile bilirdi ki işkence altında alınan ifadeler davasını destekliyorsa hakikati ortaya çıkarmanın bundan daha güvenli bir yolu olmadığına direterek sonuna kadar üzerinde durması gerekirdi bunun; oysa buna karşıt bir davada talihsiz kimselerinacılarına bir son vermek için her şeyi söyleyebileceğini ileri sürerek böyle ifadelerin adı kötüye çıkmış güvensizliği üzerinde durması gerekecekti (ama daha başka durumlarda bazılarının işkence altında bile hayatlarını devam ettikleri de vurgulanabilir). Aristoteles’ten önceki son üç kuşaktan uygulamacıların onun “teknik olmayan tanıtlar” adını verdiği şeyle -bu demek yasalar tanıklar anlaşmalar işkenceler ve yeminler- ilgili geliştirmiş olduğu yöntemler bunlardır. Bu “tanıtlar” hâlâ önemli iseler de kanıt ve akla uygun tanıt bunların yerini almada önce olduğu gibi bir yasal davada daha çok kendiliğinden bir tarzda karar vermede etkili olamıyorlar artık. Aristoteles’in dediği gibi bu tanıtlar “bulunmak” değil “kullanılmak” zorundadır. Filozof ise kendi fikirlerini hatta biraz daha geniş perspektifleri ileri sürmekten bütünüyle vazgeçmiyorsa da genelde uzmanların kendi çıkarları için “kullandıkları” eskiden beri kullanılan düzenleri -ticaret oyunları dememek için- onaylamaktan biraz daha az şey yapıyor.
Filozofun hemen hemen gölgede bıraktığı pratikle ilişkinin bir kez daha çok yakın olduğu bir başka bölüm Üçüncü Kitabın ikinci bölümüdür. Retorik hocaları öğrencilerine bir süre “konuşmanın çeşitli bölümleri”nde ne söyleyeceğini öğretirlerdi: (giriş anlatı tanıtlar vb.); onlarakonuşmalarının başında dinleyicilerinin iltifatını kazanma davaya ait olguları inandırıcı bir biçimde ileri sürme rakibin kanıtlarını karşılamaonun iltifatlarını boşa çıkarma… vb. yollarını ve yöntemlerini öğretirlerdi. Aristoteles vicdan azabı duymaksızın düzeylerinin üzerine çıkma çabası gösteriyorsa da yine de izlerinden gidiyor onların. Alışılmış kurnazlığı insan doğası üzerine bilgisi ve ironisiyle -genellikle kısaca bir iki sözcükle- dikkate alınması gereken psikolojik etmenleri tanıyor; seyrek olmayarak şairleri buna benzer durumları görkemli ele alış tarzlarıyla hatibe örnek olarak gösteriyor. Yine de kendisinden öncekilerin açmış olduğu yolu açıkça izliyor; bazı pasajların aşağı yukarı sözcüğü sözcüğüne İsokrates okulundan bir retorisyenin (olasılıkla bu kitapta Aristoteles’in bir kez adını andığı Theodektes’in) sisteminden alındığı sonucuna karşı çıkmak zordur. Herhangi bir okuyucu Retorik’in bu kısmında Aristoteles’in yapıtın birinci bölümünde: tanıtın -yalnızca tanıtın- gerçek bir retorik hocasının ilgi alanı olduğunu söylediği yerdeki soylu ve sade ilkelerden ne kadar uzaklaştığına kendisi karar verebilir.
Ama konuşmanın ve şiirin birtakım ortak özellikler taşıması da eşyanın tabiatındandır. Aristoteles’in er ya da geç bunların farkına varacağı kesindi. Poetika’da tamamlanmış yapıtın bazı yönlerini diğerlerinden ayırırken bunların ancak küçük bir yoruma gereksinimi olduğunun farkına varır çünkü bunların bütünüyle tartışılması Retorik’in bazı bölümlerinin tekrarlanması anlamına gelecekti (bu bölümlerim önce yazılmış olup olmadıkları o kadar önemli değil: aslında Poetika’nın mı yoksa Retorik’in mi ilk yapıt olduğu sorunu neredeyse anlamsız bir şeydir çünkü her ikisi de yıllar içinde ortaya çıkmış ve gelişmiştir). Düşünce tragedyanın “niteleyici parçaları”ndan biridir ve “retoriksel” poetik düşüncenin Euripides’in zamanından beri nasıl oluştuğunu anımsamak önemlidir. Güneşin altında tartışılmayan bir şey yoktur; öyle çok sayıda kanıtlar ve karşı-kanıtlar vardır ki dikkatle hazırlanmış konuşmalara dağılmış büyük ve küçük ağırlıkta düşüncelerin çoğu kez ilgiyi oyunun merkezindeki düşünceden saptırması kaçınılmaz olmaktadır. Bu noktada Aristoteles önceliği retoriğe tanımakla şiirin kendisinin ardından gitmiş oluyor. Hem (konuşmalarda) coşkuları uyandırmak hem de (olay dizisinde) bunları betimlemek için kendi Retorik’ine başvurmakla bir adım ileri atmış oluyor. Ama aynı zamanda tarih de onu onaylamaktadır; çünkü hatipler şairler filozoflarpolitik düşünürler ve “insanın doğası” üzerine çalışanlar Retorik’in İkinci Kitabındaki tutkular üzerine olan bölümlere yüzlerce yıl hep aynı şekilde konunun klasik ele alınışı olarak bakmıştır.
Bir başka ilgi çakışması alanı biçemdir; Aristoteles’in ilk hatiplerin şairlerin başarılarının kullandıkları dilin güzelliğine ve inceliğine ne derece bağlı olduğunu fark ettikleri için şiirsel ifadeyi etkilediklerine değgin kurnaz gözleminde bir hakikat zerreciğinden daha fazla bir şey vardır. Aristoteles Poetika’da biraz taslak halindeki biçem tartışmasında bırakılan boşlukların Retorik’te sunulan daha ayrıntılı çözümlemeye başvurularak doldurulması gerektiğini açıkça söylemiyor. Ne de Poetika’da karakter üzerinde dururken yaşlıların ve gençlerin zenginlerin ve yoksulların ayırıcı karakter çizgileriyle ilgili -aynı zamanda sevgi dolu ve tarafsız etkileyici olduğu kadar eksiksiz- kısa tanımlamalar veren öteki yapıtı anımsatıyor bize. Bununla birlikte kendinden sonra gelen kuşaklar bir anımsatıcıya gereksinme duymadı: yüzlerce yıl şiirsel ifade tartışmalarına
Aristoteles’in Retorik’te kurmuş olduğu iyi ve kötü biçem ölçütleri egemen olmuştur; karakter taslaklarına gelince bunları Horatius’ta bileRetorik’ten Poetika’ya tümüyle aktarılmış olarak buluyoruz. Ayrıca bu örneklerde olanlar başkalarında da olmuştur; daha sonra şiir üzerine yazan yazarlar Retorik’i Aristoteles’in Poetika’sının temelleri üzerinde sapasağlam durmakla birlikte diğer kısımlarında birçok dolguya gereksinim olan kendi yapıları için taş sağlayan bir ocak olarak kullanmışlardır.
Yine de Aristoteles ile Aristotelesçi gelenek arasında bir ayrım yapmamız zaten kendisinin de iki konuyu birbirinden tamamen farklı çizgiler üzerinde kurduğunu görmemiz gerekmektedir. Retorik ve şiir Aristoteles’in kafasında ilişkili idiyse bu bizim şiirin eski saygınlığına kavuşturulmasından söz ederken dokunduğumuz nedenden dolayı olabilirdi. İnsan etkinliğinin amaçları yükseğe -felsefeyle yarışacak kadar yükseğe- çıkarılmış iki biçimden söz ediyoruz burada. Retoriğin mümkünse eski saygınlığına kavuşturulması gereksinimi şiirinkinden daha da büyüktü; Aristoteles de bu incelemesinde bu konuyu gerçekten yeniden biçimlendiriyor ve felsefi olarak saygın bir konuma kavuşturuyor. Ve Aristoteles Poetika’da şiirin şeylerin düzeninde insanın yeri ve durumu hakkındaki hakikati açıklama savını nasıl önemli bulmuyorsaonun Retorik’i de retorik hocalarının çok yönlü bir eğitim sağlama ve en yüksek tipten insan biçimlendirme gibi aldatmacalarını önemsemiyor. Ne retorik ne de şiir felsefeye bir seçenek olarak kabul edilemezdi artık; ama biri olduğu kadar diğer ide felsefi kuralları ve koyutları kabul ettiği ya da onlara uyduğu ölçüde alçakgönüllü bir yer tutabilir ve değerli bir şeyler başarabilirdi.
Felsefe bir süre retorikle herhangi bir alışverişi kabul etmemişti. Platon retoriği -"bu inandırma ustası”nı- onu uygulayanlar hakikat bilgisine ya da saygısına sahip olmaksızın inandırma yollarını aradıkları için reddetmişti. Kendi üstünlüğünü kurmaya çalışırken kalabalığın hoşuna gitmeyi amaçlayan hatip iktidar arzusunun kölesidir ve tamamen sahte değerler düzeni içinde iş görür. Eğer şiir ideal devletten kovulmuşsa retorik de bu sürgünden payını almalıdır; aslında onun durumu daha da kötüdür. Bununla birlikte ta başlangıçtan beri -retorikte bu daha az açıklıkta kavranabilir gibiyse de- her ikisinin de iyi davranış göstermeleri halinde eski durumlarını kazanabileceklerinin belirtileri de vardır. Reformu gerektirir bu ve felsefenin kendisi bu konuda yolu açacak demektir. Bir kinik felsefenin bunu yapabilmesi için kendisinin reforma gereksinimi olduğu yorumunu yapabilir; ne olursa olsun temelini değilse bile alanını mutlaka genişletmesi gerekecekti; hoşgörüyü tanımayan katılığını gevşetmesi ve biçimler ülkesinden dünyanın gerçeklerine inme yolunu bulması gerekecekti. Böyle bir gelişme Platon’un daha sonraki felsefesinde gerçekten görülür; retoriği ve onun temsil ettiği şeyi toptan suçlayan Gorgias’tan -çok daha genç bir diyalog olan- Phaidros’a gelen okuyucu sıradan retorik uygulamalarının bir başka suçlamasıyla gerçek felsefi retorik için ayrıntılı bir tasarıyı yan yana görünce şaşıracaktır. Bunun nedenini açıklayan yeni düşünce Platon’un “ruhların biçimleri”ni tanımasıdır. Daha az felsefi bir dille bunlara kişilik tipleri diyebiliriz. Her ruh “şekli”nde ruhun farklı bir parçası egemendir bu da bazı kişilerin bir coşkunun diğerlerininse başka bir coşkunun etkisi altında olması demektir. Platon’un felsefesi ve diyalektiği bu coşkusal arzularla ilgilenme tenezzülünü göstermezdi; bunlarinsana akıllı bir varlık olarak yönelir. İşte retoriğin felsefenin işini tamamlayarak ona değerli bir yardımda bulunacağı yer burasıdır. Eğer ruhun farklı “biçimleri”ni inceliyorsa (ve bunları bireylerde tanıma noktasına geliyorsa) felsefi kanıtın farklı türden insanlara nasıl uydurulacağını bilmesi de gerekecektir. Çünkü gerçekten de bu haliyle kanıt işlem yöntemi ve hakikate doğru gidiş yolu -dinleyiciye bakmaksızın- ancak bir tek şey olabilir. Bu temel noktada retoriğin felsefeden sapmasına izin verilmez.
Platon’un burada zihninde canlandırdığı türden retorik ancak kendi okulunun bir üyesi tarafından ortaya çıkarılabilirdi. Bu görevi yüklenenAristoteles oldu. Elimizdeki eskil tanıklığın gösterdiğine göre onun retorik üzerine ilk dersleri -bizim kitabımıza da alınmış olan kısımlar- Platon’un yaşadığı sırada verilmişti yani Aristoteles kendini hâlâ Akademinin bir üyesi saydığı sırada. Bu kurs profesyonel konuşma hocalarına bir meydan okumaydı; daha özel olarak da retorik sanatını hem daha esnek hem de ayrıntılı hale getirmiş olan ve retorik eğitimine liberal eğitimin eşanlamlısı olarak aynı zamanda görkemli politik kariyere bir giriş belgesi olarak bakan Atina okulunun ünlü lideri İsokrates’in yüzüne çarpılmış bir eldivendi. Aristoteles’in Retorik’inin açılış bölümü bu ilk kurslara kadar gidiyor olmalı: orada hemen günün geçerli sistemlerine karşı bir saldırıya girişir onların bir tartışma öğretisi yaratmamış olmalarını ve bütün dikkatlerini coşkusal çekicilik üzerine toplamalarını kınar: Modaya uygun -belki de çoğu kez başarılı oyunlara hilelere karşı Platon’un bir methiye sanatı ya da ne pahasına olursa olsun “inandırma ustası” olarak retoriğe karşı polemiğinden aynı aşağılamayı hoşgörüyü gösterir.
O zaman Aristoteles’in felsefi retoriğinin profesyonel okullarda öğretilen inandırma ve başarı sanatına üstünlüğü nerededir? Onun sistemini daha felsefi daha bilimsel ve daha eksiksiz yapan şey nedir? Coşkularla ilgili bölümlere dönüp bakarsak Aristoteles’in uygulamadaki önemli serbestliğine karşın Platon’un isteğini yerine getirdiğini görebiliriz. Ruhların Biçimlerini ayırt etmez (kendi tasarımında pek anlamı olmayacaktı bunun); bunun yerine her coşkuyu incelerken her şeyden önce bu coşkunun hangi koşullar altında uyanabileceğini ne tür kişilerin buna uygun olduğunu gösteren kesin ve dikkatle seçilmiş sözcüklerle dile getirilen bir tanımla başlar. Bu coşkuların oluşmasıyla ilgili daha özgül ifadeler bir tür ilk ilke ya da temel öncül olarak iş gören başlangıçtaki bu tanımdan çıkarılır. İyi bir bilimsel yöntemdir bu; böyle bir bilgiyle donanan konuşmacı belli bir durumu değerlendirebilecek ve hangi tutkunun uyandırılabileceğine karar verebilecektir. (Daha önceki retorik hocaları ise öğrencilerine şöyle diyordu: “Eğer sizi dinleyenlerde acıma uyandırmak istiyorsanız bu amaçla benim hazırlamış olduğum ve burada ezberlemeniz için size aktaracağım hazır cümlelerden seçebilir ya da bazılarını birleştirebilirsiniz.”)
Bundan daha felsefi olanı yeni retoriksel kanıt öğretisidir. Aristoteles’ten önce hiç kimse bu öğretiyi tasımlara dayandırmayı aklından geçirmemiştir çok basit bir nedenden dolayı: tasım henüz bulunmamıştı çünkü. Aristoteles’in bile onu bulabilmesi bu demek Platoncu Formlar arasında bulduğu ilişkilerden geliştirebilmesi için zaman geçmesi gerekti. Önceleri Yunanca “tasım” [syllogism-Ç.N.] sözcüğü kabaca hiç de teknik olmayan bir anlamda kullanılıyordu: (“olguları kanıtla bir araya getirme”) anlamında. Aristoteles’le birlikte sözcük yavaş yavaş çok teknik bir anlam kazanır; yine de Retorik’te günün birinde açıklayacağı tasımsal usavurmanın geçerli üç formundan habersiz olarak retoriksel kanıt ile tasım arasındaki koşutluğun üzerinde durur sık sık. Örnekse İkinci Kitabın sonunda o kadar önem kazanan “sıradan sözler”den çıkarılan kanıtlar tasım şekillerine ve onların geçerliliğini sağlayan mantıksal anlayışlara değgin bir bilgiyi hiç de gerektirmemektedir. Sıradan kanıtlardan herhangi birini örneğin “eğer tanrılar bile her şeyi bilmiyorsa insanlar haydi haydi bilemez”i alalım. Burada ne büyük ne küçük bir önerme ne de bu terimler arasındaki alışılmış ilişkiye benzer bir yapı vardır. Emin olmak için “babasını döven komşusunu da döver” büyük önermesi verilip buna “X komşusunu döver” sonucunda bir araya getirilerek Aristoteles’in aynı sıradan söz için verdiği bir başka betimleme kolaylıkla bir alışılmış tasım şekline getirilebilirdi -ama bu noktada Aristoteles’in aklında olan şey bu değildir. Aristoteles tasım şekilleri konusunda o büyük buluşunu yaptıktan sonra öğrencilerinden bazıları sıradan kanıtları bu şekillere “ayrıştırmak”la uğraşmaya başladı. Bunların girişimleri ustanın onayını da almış olabilir; ama o Retorik’in sıradan kanıtlarını teknik bakımdan doğru tasımlara yeniden şekillendirme gereksinimini hiçbir zaman duymadı. Bu “sıradan sözlerin” yardımıyla inanılır akla uygun kanıtlar oluşturulması ve retorisyenin usavuruşunun bunlara uydurularak yöntem ve yapı kazanması yeterlidir. Aristoteles ara sıra eski bir hocanın “tüm sistemi”nin kendi sıradan sözlerinin birine denk düştüğüne işaret ediyorsa da altta yatan düşünceyi -biçimsel ilke ya da buna verilebilecek başka bir ad- soyutlanıp ortaya çıkarmış olma onuruna sahip çıkabilir. Ondan öncekilerin yaptığı öğrencilerine en azından Aristoteles’in önerdiği gibi –hepsi de aynı tipten- çok sayıda kanıt vermekti ama bunları soyutlama ya da bu tipi formüle etme gücünü göstermiyorlardı. Pratik ayrıntılar üzerine çıkmayı beceremeyen kaba retorisyenle birçok kişisel örneğe biçim ve ilke aramayı Platon’un okulundan öğrenmiş felsefi eğitimi olan bir insan arasındaki fark burada yatmaktadır.
Aristoteles’in bazı geleneksel “delil” türlerini incelediği ve her birini kendi tasımlarıyla karşılaştırarak geçerliliğini araştırdığı öteki bölümlerde durum bundan farklıdır. Burada tam olgunlaşmış tasım şekilleri kuramı gereklidir. “Bir insanın ateşi olması onun hasta olduğunun belirtisidir” geçerli bir kanıttır çünkü ilk şekilde “ateşi olan biri hastadır” büyük önermesi “X’in ateşi var” küçük önermesi ve “X hastadır” sonucu ile doğru bir tasım şekline sokulabilir. Öte yandan “Sokrates dürüsttür” ve “Sokrates akıllıdır” gibi iki öncülden akıllı insanlar dürüsttür sonucuna varmak inandırıcı olmayacaktır çünkü bir tasım kuramı özne olarak aynı terime -bu örnekte Sokrates- sahip iki olumlu öncülün doğru bir sonuç içinde birleştirilemeyeceğini gösteriyor.
Yine öteki bölümlerde de her biri bir tür konuşmada egemen olan üç temel değer: amaca uygunluk (yararlılık iyilik) soyluluk (ya da güzellik) ve adalet üzerine ilk öncüller sıralanıyor çünkü politik söylevci öğütlediği eylem gidişinin amaca uygun olduğunu kanıtlamakmethiyeci övmek istediği herhangi bir şeyin soyluluğunu adli konuşmacıysa belli bir eylemin gidişinin haklılığını (ya da haksızlığını) kabul ettirmek zorundadır. Örneğin politik söylevci barış yandaşı ve savaş düşmanı olarak konuşuyorsa “iyi sırf kendisi adına seçilen şeydir” öncülü ile başlayıp barışıp sırf kendi adına seçildiğini (oysa savaşın olsa olsa onun sonucu ortaya çıkacak iktidar ya da gelir gibi şeyler yüzünden seçildiğini) göstererek devam edebilir. Bu şekilde barışın iyi olduğunu kabul ettirebilir. Ya da daha gerçekçi bir kanıt kullanmayı yeğlerse “iyi zıttı düşmana uygun düşen şeydir” gibi bir öncül seçebilir daha önceki durumda savaşın karşı taraf için bir nimet bir iyilik olacağı düşüncesini açıklayabilir. Aristoteles bu öncülleri kanıtlama biliminin “ilk ilkeleri”yle karşılaştırır. Kastettiği şey bir matematikçinindiyelim bir eşkenar üçgenin açıları üzerine bir önerme ile başlayıp söz konusu olduğunu göstermekle devam etmesidir. Aristoteles’e görebarış lehine ortaya kanıtlar koyan konuşmacı temelde matematikçiyle aynı yolu izler.
Ama bir mecliste ya da bir jüri önünde bir konuşmacının böyle kesin ve mantıklı bir biçimde ilerlemesi gerçekten zorunlu mudur? Aristoteles bunu ileri sürmez. Kanıtların mantıksal yapısına derinden ilgi duymasına karşın Retorik’inde yine de biçimsel mantık üzerine incelemesinde yanlış ve etkisiz diye nitelediği usavurma tarzlarına izin verir. Hatibin bilgiç bir tavırla kurama uyarak yani önce bir öncülü daha sonra ötekini bildirip bundan sonra da ciddi ciddi sonuca doğru ilerleyerek dinleyicisini sıkmasını da istemez. Bir kanıtın sunuluşu onun mantıksal formunun göz önüne serilmesini gerektirmez. Aristoteles’in öncülleri o kadar özen ve dikkatle topladığı bölümler bile sonunda yalnızcahatibin olgularını şekillendirmesine ve düzenlemesine şu ya da bu şekilde yardım edebilecek genel olarak faydalı düşüncelerin bir bir sayımı [envanteri – Ç.N.] gibi bir iş görebilir. Bu da bir tasımın bir parçası olarak öncülün ilk anlamının gözden kaybolması demektir.
Aristoteles bu türlü kullanışlı öncülleri aramaktan usanmayan biri olmalıydı. Ana değerlerle -iyi güzel ve haklı- ilgili olanların yanında başka öncül takımları da sağlar: bunlarla bir şeyin olanaklı olduğu olmuş olduğu ya da olabileceği iyi ve uygun iki eylem seyrinden birinin daha iyi olduğu iki suçtan birinin ötekinden daha kötü olduğu kanıtlanabilir. Aynı zamanda her biri uygun biçimde tanımlanmış iyi ya da uygun olan bir özel şeyler listesi çıkarır; bir politik hatibin iyi bilmesi gereken ana konuları sıralar; suçların türlerine nedenlerine koşullarına girer. Gerçekten de adli hitabet alanında eksik bir şey bırakmama arzusu sınır tanımaz. Adaletsizlik yapabilecek ya da adaletsizlikten etkilenebilecek kimselerin tam bir listesini yapmakla kalmaz: aynı zamanda yasa ve hakkaniyet üzerine konuşur; suça dürtü sorununa geldiğindeyse insani eylemlerin nedenlerinin tam bir araştırmasında herhangi bir noksanlığın olmasına dayanamaz. Toplam yedi neden vardır ve liste dış zorunluluk rastlantı karakter alışkanlık tahmin ve tepi [impulse – Ç.N.] gibi birbirinden farklı maddeleri içerir. Ama bu liste yine de tüm ilgili nedenler konusunu kapsamaya yetmeyebilir; ek etmenlerin dikkate alınması gerekebilir. Aristoteles insani eylemler kalıbına nasıl yansıdıklarını anlamak için gençlikle yaşlılık arasındaki farklılıkları ekonomik durum farklılıklarını incelemenin yardımcı olup olamayacağını düşünür. Fakat neyse ki bu konular incelemenin bir başka kısmında (“konuşmacının karakteri” başlığı altında) ele alınır; nedenler üzerine olan bölümün bunlarla karıştırılmasına gerek yoktur. Ama böyle olsa bile insani eylemlerin daha başka bir nedeni ele alınıp en ayrıntılı bir biçimde gözden geçirilmeden bir sona ulaşamaz. Bu güdülenim [motivation – Ç.N.] zevktir. Aristoteles’in zevkin nedenlerini ve amaçlarını açıklamasıysa nerdeyse kendi başına bir tezdir; en geniş imgelemin mahkemelerdeki davalarla ilgili olarak düşünebileceği şeyin bile çok ötesine uzanır.
Filozof tanımlama ayırt etme kanıtlama genelleştirme tartışma ve sonuç çıkarma işini yaparak hemen hemen her yerde iş başındadır. Ama yine de filozofun insan doğası konusunda gözünden hiçbir şey kaçmaz; hayatı -genellikle hayatı ve özellikle Yunan hayatını- bilir. Gerçekten de okuyucu çoğu kez yöntemlerinden ayrı olarak bu bölümlerin içeriği konusunda Aristoteles’in ne pahasına olursa olsun gerçek ahlaki değerleri yüceltmeye kararlı ve pratik gereklere karşı soylu bir kayıtsızlık gösteren bir filozof olarak mı konuşuyor yoksa gözü pratik durumda bazan küçük ama diğer zamanlarda oldukça büyük ödünlerde bulunan bir kişi midir diye merak ediyor. Çünkü çeşitli bölümler bu yönden önemli farklılıklar gösteriyor; Retorik tanımlanmak için yazılmış bir “kitap” değil de daha çok Aristoteles’in bir iki kez değil birçok kez kullanmış olduğu ve devamlı gözden geçirip değiştirdiği bir profesörün ders notları gibi bir şey olduğu için tutumlardaki bu farlılıkların onun konuya yaklaşımındaki daha derin değişiklikleri yansıttığı akla daha yakın geliyor. Genel olarak düşünülürse pratik düşüncelere -“şeyleri olduğu gibi” almaya- karşı yakınlığının gençliğindeki spekülatif ve idealist eğilimini aştığı geride bıraktığı ve Platon’la arasındaki mesafenin büyüdüğü ölçüde arttığı bir gerçektir; ama yine de bu yol gösterici düşünceyi yapıtın tek tek bölümlerine uygularken çok dikkatli bulunmak gerekir. İki gözlem okuyucunun davranıştaki ve yönelimdeki bu farklılıklara karşı duygularını bileyebilir. Birinci Kitabın beşinci bölümünde ileri sürülen hayatın iyilikleri felsefi etikle popüler değerler arasında ortada bir yer tutuyor; burada sokaktaki adama ağırlık verilirken (bu bölümler ortalama bir Yunanlının “hayat görüşü” hakkında Ethika’daki buna eş düşen bölümlerden çok daha fazla şey öğretiyor); bunların politik meclisteki bir konuşmacı için öğrenilmesi yararlı “iyilikler” olmadığı da aşikârdır. Açıkça görülüyor ki burada konuşan filozofun kendisidir: doğru o yüce yerinden biraz aşağı inmiştir ama yine de gerçek iyilikler hakkında bizi aydınlatmaya büyük önem vermektedir. Dikkat edilmesi gereken öteki nokta yapıtın aynı bölümünde “iyi” ile “uygun” arasında garip bir kararsızlık olduğudur. Aristoteles gerçekten bunlardan hangisini politik hatibin çabalarını yöneltmesi gereken hedef olarak ileri sürmek istiyor? Eğer Aristoteles bir filozof olarak yazıyor olsaydı yanıt vermede bir kuşku duyulmazdı: kuramcı etikçi Platoncu için “iyi” bütün insani eylemin normu ve amacıdır; politikacıların daha az yüce görüşlerini değişikliğe uğratmak için bundan daha güzel bir fırsat bulabilir miydi? Çünkü Aristoteles’in zamanındaki politikacıların ve karar organlarının “iyi”den çok uygun terimiyle düşünecek kadar gerçekçi olduklarından da kuşku duyulmaz. Aristoteles bir yolunu bulup durumu idare ediyor; burada “iyi” ile ilgileniyor şurada “uygun”la zaman zaman da bu iki kavramı gerçekten birbirinin aynı olarak ele alıyor – şaşılacak ama bu yapıtın birden fazla bölümü için de karakteristik bir davranış bu öteki incelemeleri üzerinde çalışanlar için bütünüyle anlaşılamayan bir şey.
Filozof tanımlama ayırt etme kanıtlama genelleştirme tartışma ve sonuç çıkarma işini yaparak hemen hemen her yerde iş başındadır. Ama yine de filozofun insan doğası konusunda gözünden hiçbir şey kaçmaz; hayatı -genellikle hayatı ve özellikle Yunan hayatını- bilir. Gerçekten de okuyucu çoğu kez yöntemlerinden ayrı olarak bu bölümlerin içeriği konusunda Aristoteles’in ne pahasına olursa olsun gerçek ahlaki değerleri yüceltmeye kararlı ve pratik gereklere karşı soylu bir kayıtsızlık gösteren bir filozof olarak mı konuşuyor yoksa gözü pratik durumda bazan küçük ama diğer zamanlarda oldukça büyük ödünlerde bulunan bir kişi midir diye merak ediyor. Çünkü çeşitli bölümler bu yönden önemli farklılıklar gösteriyor; Retorik tanımlanmak için yazılmış bir “kitap” değil de daha çok Aristoteles’in bir iki kez değil birçok kez kullanmış olduğu ve devamlı gözden geçirip değiştirdiği bir profesörün ders notları gibi bir şey olduğu için tutumlardaki bu farlılıkların onun konuya yaklaşımındaki daha derin değişiklikleri yansıttığı akla daha yakın geliyor. Genel olarak düşünülürse pratik düşüncelere -“şeyleri olduğu gibi” almaya- karşı yakınlığının gençliğindeki spekülatif ve idealist eğilimini aştığı geride bıraktığı ve Platon’la arasındaki mesafenin büyüdüğü ölçüde arttığı bir gerçektir; ama yine de bu yol gösterici düşünceyi yapıtın tek tek bölümlerine uygularken çok dikkatli bulunmak gerekir. İki gözlem okuyucunun davranıştaki ve yönelimdeki bu farklılıklara karşı duygularını bileyebilir. Birinci Kitabın beşinci bölümünde ileri sürülen hayatın iyilikleri felsefi etikle popüler değerler arasında ortada bir yer tutuyor; burada sokaktaki adama ağırlık verilirken (bu bölümler ortalama bir Yunanlının “hayat görüşü” hakkında Ethika’daki buna eş düşen bölümlerden çok daha fazla şey öğretiyor); bunların politik meclisteki bir konuşmacı için öğrenilmesi yararlı “iyilikler” olmadığı da aşikârdır. Açıkça görülüyor ki burada konuşan filozofun kendisidir: doğru o yüce yerinden biraz aşağı inmiştir ama yine de gerçek iyilikler hakkında bizi aydınlatmaya büyük önem vermektedir. Dikkat edilmesi gereken öteki nokta yapıtın aynı bölümünde “iyi” ile “uygun” arasında garip bir kararsızlık olduğudur. Aristoteles gerçekten bunlardan hangisini politik hatibin çabalarını yöneltmesi gereken hedef olarak ileri sürmek istiyor? Eğer Aristoteles bir filozof olarak yazıyor olsaydı yanıt vermede bir kuşku duyulmazdı: kuramcı etikçi Platoncu için “iyi” bütün insani eylemin normu ve amacıdır; politikacıların daha az yüce görüşlerini değişikliğe uğratmak için bundan daha güzel bir fırsat bulabilir miydi? Çünkü Aristoteles’in zamanındaki politikacıların ve karar organlarının “iyi”den çok uygun terimiyle düşünecek kadar gerçekçi olduklarından da kuşku duyulmaz. Aristoteles bir yolunu bulup durumu idare ediyor; burada “iyi” ile ilgileniyor şurada “uygun”la zaman zaman da bu iki kavramı gerçekten birbirinin aynı olarak ele alıyor – şaşılacak ama bu yapıtın birden fazla bölümü için de karakteristik bir davranış bu öteki incelemeleri üzerinde çalışanlar için bütünüyle anlaşılamayan bir şey.
Hiç kuşkusuz Retorik’te felsefenin izinin hafif olduğu yerler var – gerçekten o kadar hafif ki insan hiç hissetmiyor. Aristoteles’in zamanına kadar çok az deneyimli bir hatip bile bilirdi ki işkence altında alınan ifadeler davasını destekliyorsa hakikati ortaya çıkarmanın bundan daha güvenli bir yolu olmadığına direterek sonuna kadar üzerinde durması gerekirdi bunun; oysa buna karşıt bir davada talihsiz kimselerinacılarına bir son vermek için her şeyi söyleyebileceğini ileri sürerek böyle ifadelerin adı kötüye çıkmış güvensizliği üzerinde durması gerekecekti (ama daha başka durumlarda bazılarının işkence altında bile hayatlarını devam ettikleri de vurgulanabilir). Aristoteles’ten önceki son üç kuşaktan uygulamacıların onun “teknik olmayan tanıtlar” adını verdiği şeyle -bu demek yasalar tanıklar anlaşmalar işkenceler ve yeminler- ilgili geliştirmiş olduğu yöntemler bunlardır. Bu “tanıtlar” hâlâ önemli iseler de kanıt ve akla uygun tanıt bunların yerini almada önce olduğu gibi bir yasal davada daha çok kendiliğinden bir tarzda karar vermede etkili olamıyorlar artık. Aristoteles’in dediği gibi bu tanıtlar “bulunmak” değil “kullanılmak” zorundadır. Filozof ise kendi fikirlerini hatta biraz daha geniş perspektifleri ileri sürmekten bütünüyle vazgeçmiyorsa da genelde uzmanların kendi çıkarları için “kullandıkları” eskiden beri kullanılan düzenleri -ticaret oyunları dememek için- onaylamaktan biraz daha az şey yapıyor.
Filozofun hemen hemen gölgede bıraktığı pratikle ilişkinin bir kez daha çok yakın olduğu bir başka bölüm Üçüncü Kitabın ikinci bölümüdür. Retorik hocaları öğrencilerine bir süre “konuşmanın çeşitli bölümleri”nde ne söyleyeceğini öğretirlerdi: (giriş anlatı tanıtlar vb.); onlarakonuşmalarının başında dinleyicilerinin iltifatını kazanma davaya ait olguları inandırıcı bir biçimde ileri sürme rakibin kanıtlarını karşılamaonun iltifatlarını boşa çıkarma… vb. yollarını ve yöntemlerini öğretirlerdi. Aristoteles vicdan azabı duymaksızın düzeylerinin üzerine çıkma çabası gösteriyorsa da yine de izlerinden gidiyor onların. Alışılmış kurnazlığı insan doğası üzerine bilgisi ve ironisiyle -genellikle kısaca bir iki sözcükle- dikkate alınması gereken psikolojik etmenleri tanıyor; seyrek olmayarak şairleri buna benzer durumları görkemli ele alış tarzlarıyla hatibe örnek olarak gösteriyor. Yine de kendisinden öncekilerin açmış olduğu yolu açıkça izliyor; bazı pasajların aşağı yukarı sözcüğü sözcüğüne İsokrates okulundan bir retorisyenin (olasılıkla bu kitapta Aristoteles’in bir kez adını andığı Theodektes’in) sisteminden alındığı sonucuna karşı çıkmak zordur. Herhangi bir okuyucu Retorik’in bu kısmında Aristoteles’in yapıtın birinci bölümünde: tanıtın -yalnızca tanıtın- gerçek bir retorik hocasının ilgi alanı olduğunu söylediği yerdeki soylu ve sade ilkelerden ne kadar uzaklaştığına kendisi karar verebilir.