LİSE BİYOLOJİ TÜM DERS NOTLARI

MANTARLAR


genel özellikleri

1. Eukaryotik,
2. sporla ürerler,
3. eşeyli ve eşeysiz üreme görülür,
4. Mantarlar hayvanlar gibi aktif hareket edemezler
5. bitkiler gibi klorofil de taşımazlar,
6. heterotrofdurlar. parazitik, çürükçül veya simbiyotik olarak yaşayabilirler
7. çürükçül olanlar besinlerini hücre dışında sindirdikten sonra absorbsiyonla hücre içine alırlar.
8. Parazit mantarlar çoğunlukla bitkileri, bazen hayvanları ve insanları hastalandırmak suretiyle enfekte ederler.
9. Hücreleri çeperli

Yapısal özellikleri

1. Genellikle hif denilen ipliksi bir yapı halinde somatik yapıları bulunur.
2. Hifler septum denilen enine bölmelerle birbirinden ayrılır.
3. Hifler biraraya gelerek miselleri oluştururlar.
4. Hücre çeperleri bazı türlerde selülozdan bazılarında kitinden veya her ikisinden oluşur.
5. Fungus hücrelerinde organel olarak endoplazmik retikulum, bir ya da daha fazla nukleus, bazılarında golgi aygıtı, mitokondriler bulunur
6. bazı mantarlarda hareket görevi yapan kamçı görülür.
7. Kofulları vardır ve bunların sayıları yaşlandıkça artış gösterir.
8. Yedek besinleri glikojen ve lipid halinde depolarlar.

Üremeleri

1. mantarlar eşeyli üreme ve eşeysiz üremeyle çoğalırlar.Her iki durumda da spor oluşturular.
2. Eşeyli üremeleri iki haploid hücrenin birleşmesini içerir.
3. Toprağa dökülen sporlar rüzgarla ya da böceklerle çevreye dağılır ve toprakta yıllarca yaşayabilir.
4. Mantarlar nemli ortamlarda gelişirler, bu nedenle yağmurlardan sonra topraktaki sporlar çimlenerek mantarları oluştururlar.
5. Tek hücreli mantarlar ise tomurcuklanarak çoğalabilirler.
6. Suda yaşayanlarda eşeysiz üreme daha hareket organeli ( kamçı) bulunan zoosporlar ile olur.
7. Yaşam döngülerinde iki evre bulunmaktadır. Bunlar:
8. Somatik evre ; mantarın beslenme ve besinsel aktivitelerini yerine getirdiği safha,
9. Üreme evre ; sporların üretimi, somatik yapıların diğer üreme yapılarında kullanıldığı safha.
10. Üç değişik somatik yapı görülebilir. Bunlar;
    1. Plasmodium ya da pseudoplasmodium denilen çok nukleuslu bir yapı,
    2. Bir hücereden ibaret bir yapı,
    3. İpliksi bir hif yapısıdır.

Mantarların yaşam döngüsü her şekilde spor oluşumuyla sonuçlanan eşeyli ve eşeysiz üremeyi kapsamaktadır. Hem eşeyli hem eşeysiz üreme safhalarını içeren tüm yaşam döngüsü "holomorf" diye bilinir. Eşeysiz üreme sporları ve ilgili üreme yapılarının gözlendiği evre "anamorf" evredir. Eşeyli üreme yapılarının gözlendiği evre ise "telemorf" evre adını alır.
Önemi

1. Ekosistemin önemli parçalarıdır. bitki ve hayvansal yapıları çürüttükleri bilinmektedir. Bu yapılardaki elementlerin serbest bırakılmaları mantarlar tarafından sağlanır.
2. Orman ekosistemlerinde CO2 salınımı gerçekleştirmektedirler.
3. Ayrıca toprağın yapısını bitki gelişimi için uygun hale getirirler. "Mikoriza" denilen ortaklıklar oluşturarak bitkilerin köklerine tutunurlar ve bitki köklerinden karbonhidrat alırlar, bu sırada bitkide mantarın hifleri yardımı ile topraktan su ve suda çözünen tuzları absorblar.
4. Bazı eklembacaklı türlerinde "mycangium" denen yapılar olarak bulunurlar ve selüloz sindirimine yardımcı olurlar.
5. Mantarlar nemli olan heryerde yetişebilirler.
6. Alglerle birleşerek ekosistem için çok önemli olan likenleri oluştururlar.
7. Bazı parazitik mantarlardan tarım zararlıları ve hastalıklarıyla biyolojik mücadelede yaralanılmaktadır.
8. Bazı marketlerde "Collego" adıyla satılan ürün, yabancı otlarla mücadelede kullanılan Colletotrichum gloeosporoides türünden elde edilen bir mikoherbisitdir.
9. Gerçek mantarlardan olan mayalar, fırıncılık ve fermantasyon endüstrisinin temelini oluştururlar.
10. Alkollü içki endüstrisinin temelini de mantarlar oluşturmaktadır. Bununla beraber, sitrik asidin endüstriyel olarak üretilmesinde ve bazı peynir tiplerinin hazırlanmasında da (rokufor, gorgonzola, kamembert gibi) kullanılırlar.
11. Penisilin gibi birçok yararlı antibiyotiğin, thiamin, biyotin, riboflavin gibi bazı vitaminlerin; ergotamin, kortizon gibi önemli ilaçların kullanılmasında yine mantarlardan yaralanılmaktadır.
12. Amilaz, pektolaz gibi enzimler; gibberellin gibi bazı hormonlar da mantarlardan yararlanılarak üretilmektedir. Ayrıca genetik çalışmalarda kullanılan Neurospora cinsi yine bir mantardır.

Mantarlardan insanların çeşitli amaçlarla yararlandıkları canlılardır

1. fermantasyon yaparak alkollü içkilerin hazırlanmasında
2. 2-ekmek yapımında
3. antibiyotiklerin üretilmesinde
4. 4-biyolojik silah

Sınıflandırmaları
Mantarların sınıflandırılması
Alem : Fungi
Bölüm : Chytridiomycota
Bölüm : Zygomycota
Bölüm : Ascomycota
Bölüm : Basidiomycota

BİTKİLER


Bitkilerde Adaptasyonlar
Bitkilerde çevreye uyum;Bitkilerdeki dokular bitkilere göre bir takım farklılıklar gösterir. Bitkilerin yaşam ortamındaki çevresel koşullar gelişmişliği ait olduğu dokularda farklılaşmaların oluşmasına neden olur.
ÖRNEK: Kurak bölge bitkisinde

• Gövde kısa ve kalın.
• Kök çok gelişmiş.
• Yaprak kalın ve küçük yüzeyli.
• Gözenek (stoma) az ve derinde.
• Yaprak yüzeyi terlemeyi önleyen fazla ışığı engelleyen tüylerle çevrilidir.
• Epidermisin dış çeperi daha kalındır.
• Kutiküla Kalınlaşmıştır.

Bitkilerde Analoji : Farklı orijine sahip yapıların metamorfozla aynı işi yapabilecek karakterlerle donanması.

• Çiçeksiz bitkilerde = Rizoid ler ,
• Parazit bitkilerde = Haustorium-emeçler,
• Yüksek bitkilerde = Kökler

Bitkilerde homoloji : Bunların kökenleri aynı ancak farklı görevleri gerçekleştirmek için metamorfozla morfoloji ,histolojik ve anatomik farklılıklar gösterir.
Yaprak = Stamen = Karpeller :

Monokotil ve Dikotil Canlıların Karşılaştırılması
Organ-Yapı Monokotil Dikotil
Kök : Saçak Kazık
Yaprak : Perdeli damar Ağsı damar
Tohum : Tek çenek Çift çenek
İletim demeti : Dağınık (Kapalı) Düzenli sıralanış
Meristem doku : Pirimer meristem Pirimer ve sekonder meristem var
Büyüme : Boyca Boyca ve ence

A-Kök
İlk kök sistemi eğreltilerde görülür. Karayosunlarındaki rizoid ler kök görevi üstlenen analog yapılardır.
Kökün Temel Özellikleri:

• Su ve mineral alınmasına organize olmuştur.
• Yer çekimine pozitif tropizma yaparlar.
• Yaprak taşımazlar.
• Klorofil içermezler.
• Epidermis i ince çeperlidir.
• Stoma ve tüy metamorfozları taşımaz.
• Epidermis ten emici tüyler oluşur ve büyük tek koful taşırlar.
• Dış çeperde (epidermis) kütikula bulunmaz.

Kök Metamorfozları
1-Depo Kökler : Şişkin ve depo organı özelliğinde olup besin depolar.
ÖRN: Havuçta nişasta , Pancarda şeker birikir.
2-Tutunma Kökleri : Duvar ve diğer cisimlere tutunmada rol oynarlar. Haptotropik (dokunmaya yönelme) tepki verirler.
ÖRNuvar sarmaşığı.
3-Destek Kök : Bataklık ortamlarda yaşayan bitkilerde gevşek zemine tutunmak için yanal uzanan ekstra köklerdir.
4-Diken Kök : Koruma yeteneğini artıran özelliktir.
5- Özümleme Kökleri : Kloroplast taşıyan bu hava kökleri fotosentezde yaparlar.
ÖRN : Orkideler
6- Havalandırma Kökleri : Yeterli oksijen içermeyen bataklık ve sulak ortam bitkilerinde negatif jeotropizm gösteren kökler toprak ve su üstüne çıkarak O2 alınımında rol oynarlar.
ÖRN: Mangrove , Metroxylan hurmalarında.
7-Sömürme Kökleri : Parazit bitkilerde kökler diğer(Konukçu) bitkinin dokularına girebilecek emeçler haline dönüşmüştür.
ÖRN: Ökse otu
8-Gövde teşkil eden kökler: Kökler yan tomurcuklar vererek yeni bitkiler oluştururlar.
ÖRN: Yabanıl otlar.
Önemli notlar:

• Depo kök ve gövde oluşturan kökler vegetatif üreme gerçekleştirirler.
• Havalandırma kökleri negatif jeotropizm gösterirler.
• Yabanıl otlarla mücadelenin zorluğu gövde teşkil eden kökler bulundurmasındandır.
• Su ortamında yaşayan ve bütün yüzeyi ile su alabilen bitkilerde kök bulunmaz.

B-Gövde
İlkse gövde oluşumu karayosunlarında görülür İletim demetlerine sahip gövde eğreltilerde görülür. Ancak gerçek gövde oluşumu çiçekli bitkilerde görülür.
Gövdeyi kökten ayıran özellikler:

• Yaprak taşırlar.
• Hem uçtan hemde intekalar büyür.
• Lentisel , stoma , hidatot gibi madde alış verişinde görev alan yapılar taşırlar.
• Negatif jeotropizma gösterirler.

Gövde metamorfozları:
1-Depo gövdeler: Genellikle toprak altında bulunurlar. Toprak üstüne yapraklar
toprak altına ise kökler oluştururlar. Organik madde depo ederler.
ÖRN: Patates
2-Sülük gövde: Gövdeden ayrılan yan dallar sülük gibi tutunma işlevini görmek için farklılaşmıştır. bitkinin diğer cisimlere tutunup destek almasını sağlarlar.
ÖRN:Asma
3-Yapraksı özümleme kökleri: Kurak ortam bitkilerinde dumura uğrayan yaprakların görevini gövde üstlenir ve özümleme yaparlar.
ÖRN:Kuşkonmaz , Zambak
4-Diken gövde: Gövdeden çıkan yan dallar diken şeklini alarak koruma işini üstlenir .
ÖRN: Ahududu

C-Yaprak
Yaprak metamorfozları:
1-Besleyici yapraklar: Kısa , kalın , renksizdir. Besin depolarlar.
ÖRN:Soğan
2-Diken yapraklar: Çöl ortamında terlemenin azaltılması ve korunma gibi yaşamsal adaptasyonları olan bitkilerde görülür .
ÖRN: Devedikeni
3-Sülük yapraklar: Zayıf gövdeli bazı bitkilerde başka cisimlerden destek almak amacı ile yapraklar sülük halini almıştır.
ÖRN: Bezelye
4-Su depo yaprakları: Kurak ortamlarda yaşayan bazı bitkilerde yapraklar su depolamak için özelleşmiştir.
ÖRN: Makas otu
5-Kapan (Tuzak) yapraklar: İnsektivor bitkilerde yapraklar böcek kapanı haline dönüşmüştür. Bu sayede bitkiler azot ihtiyacını yakaladıkları böcekleri sindirerek karşılarlar.
ÖRN: Drosera, Nephentes, Dionea
Hidatotlar

• Su ve bataklık bitkilerinin yapraklarında bulunur.
• İki kilit hücresi bulunur ancak açıklık hücreler tarafından kontrol edilemez.
• Odun boruları ile bağlantılıdırlar.
• Fazla suyun sıvı halde dışa atılımını sağlarlar.
• Bitkilerde boşaltıma yardımcı yapılardır.

Kutiküla

• Epidermisin salgısı olarak meydana gelir.
• Kalınlığı bitkinin su kayıbına toleransına bağlı olarak değişir.(Sulak ortam bitkilerinde incedir.)
• Canlı ve nazik olan alt dokulardaki hücreleri fiziksel , kimyasal , biyolojik olumsuzluklara karşı korur.
• Su kayıbını önleyici görev üstlenir.(Azda olsa transpirasyonla su kaybı vardır .)
• Stoma hücrelerinde bulunmaz.

Bitkilerde önemli yaşamsal olaylar
Bitkilerde taşıma
A-Su ve karayosunlarında taşıma:
1-Madde alış verişi tüm yüzeyle yapılır
2-Özelleşmiş taşıma sistemleri bulunmaz
3-Su ve nemli ortamlarda yaşarlar
4-Vücud oldukça küçüktür
B-Eğreltiler ve tohumlu (Çiçekli) bitkiler
1-Karasal yaşama uyum sağlamışlardır
2-Madde alış verişi belirli vücud bölgeleri ile yapılır
3-Özelleşmiş taşıma sistemleri bulunur
4-Vücud oldukça büyüktür
Bitkilerde madde taşınımında rol alan faktörler
1- Soymuk borularında Hormonların, besin ve azotlu bileşiklerin taşınması,Gazların taşınması,suyun yanal taşınması: Difüzyon, Aktif taşıma (Yavaş gerçekleşir)
2-Odun borularında su ve suda erimiş maddelerin taşınması:Kök basıncı, Terleme,Kılcallık, Kohezyon ve Aldezyon gücü (Hızlı gerçekleşir)
Bitkilerde destek hareket yapıları:
1-Hücre çeperi ve turgor: Otsu bitkilerde ve ağaçsı bitkilerin genç yapılarında desteği oluşturan temel yapıdır.
2-Destek dokusu: Ağaçsı bitkilerde destek ödevi için farklılaşmış özel hücrelerden oluşmuş dokudur.(Kollenkima ve sklerankima)
3-İşletim demetleri ve çeper kalınlaşması gösteren dokular:Bu dokulara ait hücreler sahip oldukları kalın çeperlerle esas görevlerinin yanısıra bitkilerde destek ödevide görürler.
Bitkilerde davranış
Çimlenme,çiçek açma,yaprak dökme,tropizma ve nasti bitkilerde görülen önemli davranışlardır. Uyaran işık,ısı,su,kimyasallar ve travmalar olabilir.Tepkilerin verilmesinde hormonlar düzenleyicidir. Tepki ise mitoz,turgor değişimi veya asimetrik büyüme ile gerçekleş
1-Pasif hareket: Belli bir hareket organeli ve yapısı olmayan tek hücreli canlılarda hareket su,hava akımı ve diğer organizmalar sağlar.Canlı harekette enerji harcamadığı için pasif hareket olarak adlandırılır.Hareketin yönü ve süresi canlı tarafından kontrol edilemez.
2-Aktif hareket: Canlının hareket organelleri ile gerçekleşen ve canlının enerji harcamasına neden olan harekettir.Taksi (Göçüm) hareketi olarak adlandırılır.Hareket belli bir uyarana bağlı olarak gerçekleşir. Adlandırılması uyarana göre yapılır.Uyarana doğru yapılan taksi hareketine pozitif taksi, uyarandan uzaklaşma şeklinde yapılan harekete negatif taksi hareketi denir.
Yapılan çalışmalar bitkilerinde belli bir alanda ürettikleri özel salgılarla birbirlerinin metabolizmalarını kontrol ettikleri görülmüştür.Ayrıca etilenin etkisinide unutmamak gerekir.

Bitkilerde konum ve yer değiştirme hareketleri görülmez.Bitkilerde gözlenen hareket biçimleri nasti ve tropizmadır.
1-Nasti(İrkilme)
Uyaranın yönüne bağlı olmaksızın gerçekleşen tepki tarzındaki hareketlerdir.Uyarana göre dlandırılır.
Not:Nasti olayında temel etken turgor olayıdır.

• *Fotonasti.......(Uyaran:ışık)apatya çiçeklerinde
• *Termonasti....(Uyaran:Isı):Çiğdemin yaprak hareketlerinde
• *Sismonasti....(Uyaran:Sarsıntı,Değme):Küstüm otunda
• *Tigmonasti....(Uyaran
  okunma):Böcek kapan bitkilerde

2-Tropizma(Uyarılma)
Asimetrik büyümeler sonucu gelişir.Hormonların dağılımında görülen asimetri sonucu, dengesiz turgor ve hücre bölünmeleri ile gerçekleşir. Bu durum bitkinin farklı kısımlarının hormonlara farklı cevap vermesinden kaynaklanır. Tropizma bitkinin çevresel koşullardan en üst düzeyde yararlanmasını sağlayan durum ayarlama davranışıdır.Uyaranın yönüne bağlı olarak gerçekleşen yönelim şeklindeki harekettir.Uyarana göre adlandırılır.Uyarana doğru gerçekleşen yönelime pozitif tropizma, uyarandan uzaklaşma şeklinde gerçekleşen yönelime negatif tropizma denir.
Not:Tropizma olayında temel etken hormonlardır

• Fototropizma (Uyaran: ışık) Gövde pozitif tepki kök ise negatif tepki verir.
• Jeotropizma (Uyaran:Yerçekimi) Gövde negatif kök ise pozitif tepki verir.Bataklık ve sulak ortam bitkilerinin bazı kökleri negatif jeotropizma gösterir. Bu tip kökler havalandırma kökleri olarak adlandırılır ve bataklık toprağında O2 nin az olmasından dolayı köklerin gaz alış verişinde rol alırlar.
• Hidrotropizma (Uyaran :Su) Kökler pozitif hidrotropizma göstererek suyun fazla olduğu ortamlara doğru yönelirler.
• Kemotropizma (Uyaran:Kimyasallar=asitler,bazlar,gübre) Kökler kimyasallara karşı pozitif (Gübre) veya negatif (Asit) tropizma gösterirler.
• Travmatropizma (Uyaran:Yaralanma) Kökler yaralanmaya neden olan faktörlere karşı negatif tropizma gösterir.
• Haptotropizma (Uyaran:Temas) Sarmaşık ve fasulyenin sülük gövdelerinde değmeye karşı pozitif tropizma gösterir.

Bitkilerde hormon üretilen yapılar:

• Kök ve gövde ucu
• Yapraklar
• Tohum
• Depo gövde ve köklerde
• Tomurcuk
• Dikotiledon’larda yara bölgesi
• Meyve

Bitkilerde taşıma sistemi olmadığı için hormonların taşınması difüzyonla olur. Hedef yapılar, hormon üreten yapılara çok yakındırlar. Bitkisel hormonlar; bitkilerde hücre bölünmesi, hücre büyümesi , çimlenmenin uyarılması veya engellenmesi, gövde – meyva- yaprak- kök büyümesi, meyva olgunlaşması, yaprak dökülmesi, Yaraların kapanması, tropizma gibi önemli yaşamsal olayların gerçekleşmesinde rol oynayan organik maddelerdir.
Bitkisel hormonları bitkilerde geçekleştirdikleri etkiye göre iki grupta incelenebilir.
1-Gelişimi uyaran hormonlar: Oksin – Sitokinin – Giberillin
2-Gelişime ket vuran hormonlar: Absisik asit – Etilen – Çok miktardaki oksin
1-Oksin: Gövde ve kök uçlarında , yapraklarda meristematik hücrelere tarafından oluşturulur.

• Büyüme bölgesindeki hücrelerin büyümesini sağlar.
• Bazı dokularda hücre bölünmesini uyarır.
• Yeni köklerin oluşumunda rol oynar.
• Hücre , doku farklılaşması sağlar.
• Gövde, kök, yaprak ve meyve büyümesini sağlar.
• Fototropizmaya neden olur.
• Ovaryum gelişimini uyarır ve tohumsuz meyve oluşumunu sağlar.
• İlkbaharda kambium faaliyetini başlatır.
• Döllenen çiçeğin ve yaprakların dökülmesini önler
• Az salgılandığında yapraklar dökülür.
• Çok salgılandığında büyüme ve gelişmeye ket vurur.
• Stomaların açılıp kapanmasına etki eder.

2-Giberillinler

• Gövdenin hızlı ve anormal uzamasını sağlar.
• Tohum çimlenmesini uyarır.
• Çiçeklenmeyi ve erken çiçek açmayı uyarır.
• Meyve büyümesini sağlar.
• Tohumda depo nişastanın kullanılabilir glikoza dönüşümünü uyarır.

3-Sitokininler :

• Ana kaynağı köklerdir.
• Hücre bölünmesini uyarır.
• Bitkide büyümeyi sağlar.
• Protoplastların kloroplastlar haline gelmesini sağlar.
• Yaprak dökülmesini engeller.
• Tomurcuklardan filiz ve yaprak oluşumunu uyarır.

4-Absisik asit

• Tomurcuk ve tohumlarda uyku halinin başlaması.
• Hücre bölünmesinin azaltılması.
• Su kayıbında stomaların kapanması.
• Yeşil yaprakların yerini koruyucu pulların alması.

5-Etilen

• Meyve olgunlaşmasını uyarır.
• Yaprak dökülmesini uyarır.

Tek çenekli
Çift çenekli
Taç yaprak (çiçek)
3's
4 ve 5's
yaprakta damar düzeni
Paralel
Ağsı
İltim demetleri
Dağınık
Düzenli sıralanış
Gövde yapısı
Otsu
Otsu + Ağaçsı
Kök
Saçak
Kazık
Büyüme
Boyca
Boyca ve Ence
Örnekler:
Çim, Mısır, Orkide
Elma, Gül, Ayçiçeği